قوله: «و ما جعلْنا لبشر منْ قبْلک الْخلْد أ فإنْ مت فهم الْخالدون کل نفْس ذائقة الْموْت» آن را که در دل یک نقطه صدق پیدا گردد حقیقت عشق مرگ سر از جان وى بر زند زیرا که وعده لقا آنجاست، آن چه جانى بود که وعده لقا فراموش کند یا چه دلى بود که ارتیاحى که جز بمشاهده حق نتواند بود جایى دیگر طلب کند، لا راحة للمومن دون لقاء ربه. اى درویش هیچ دولت عزیزتر از مرگ نیست، دین داران را تاج کبریا و کرامت بدروازه مرگ بر سر نهند بر خورداران شریعت توقیع دولت بدر مرگ خواهند یافت، مرگ حرم لا اله الا الله است، مرگ آستانه دار الملک قیامت است، و ممر زوار حق است، مرگ مرکز عز عارفانست، و مظنه ارواح مقربان، مرگ طلیعه عنایت ازلست و مقدمه رعایت ابد، در دو عالم هیچکس را آن راحت نیست که مرد موحد در لحد با احد، علم اسلام و کوس ایمان بقیامت با خود بخاک برد، تا با علم اسلام و کوس ایمان بقیامت در آید، چنان که پادشاهان بشهر خویش در آیند.
داود طائى از کبار فقها بود در علم ظاهر، و در صدق چنان بود که آن شب که از دنیا بیرون شد از بطنان آسمان ندا آمد که یا اهل الارض ان داود الطائى قدم على ربه، و هو عنه راض. مریدى از آن وى میگوید داود را دیدم در حال نزع در خانه خراب در شدت گرما بر خاک افتاده و نیم خشتى در زیر سر نهاده و قرآن میخواند. گفتم یا داود لو خرجت الى الصحراء ما ذا کان. چه بود اگر این ساعت با خود رفقى کنى و و بصحرا بیرون شوى تا این گرما در تو اثر کمتر کند گفت: یا فلان انى لأشتهیه و لکن استحیى من ربى، ان انقل قدمى الى ما فیه راحة نفسى. هرگز این نفس مرا بر من دست نبوده است درین حال اولیتر که نباشد، و هم در آن حال بر آن خاک کالبد خالى کرد رحمه الله. قال الجنید کل من کانت حیاته بربه فانه ینقل من حیاة الطبع الى حیاة الاصل و هو الحیاة على الحقیقة. قال الله تعالى: «فلنحْیینه حیاة طیبة».
قوله: «خلق الْإنْسان منْ عجل» عجله دیگرست و مسارعه دیگر، عجله ناپسندیده است و نکوهیده و در آن نهى آمده که: «فلا تسْتعْجلون». و مسارعه پسندیده است و ستوده و بدان امر آمده که: «سارعوا». عجله استقبال کارى است نه بوقت خویش و مسارعة شتافتن است بکارى فرموده باول وقت خویش، عجله نتیجه وسواس شیطان است و مسارعه قضیه توفیقست و تعظیم فرمان، از عجله ندامت آید و شور دل، و از مسارعه سکینه پیوندد بجان و دل. هو الذی أنْزل السکینة فی قلوب الْموْمنین. حق جل جلاله آرامى فرو فرستد بر دل مومنان تا او را بشناسند نادریافته و دوست دارند نادیده، از کار خود با کار وى پرداخته و از یاد خود با یاد وى آمده و از مهر خود با مهر وى شده، همه یادها جز باد وى همه سهو است. همه مرادها جز مراد وى همه لهو است، همه مهرها جز مهر وى همه لغو است.
«قلْ منْ یکْلوکمْ باللیْل و النهار» ارباب طریقت و اهل معرفت بر زبان اشارت در معنى این آیت گفتهاند: من یأخذکم عن تصاریف القدرة و من یحجبکم عن سوابق القضیة و من یمنعکم من تنفیذ ما قدره و اجراء ما قضاه فسائر یسیر بانوار رحمته و آخر یسیر بنیران سخطته، برداشتن تهمت از سوابق قسمت در دین رکنى غظیمست تکیه بر تقدیر حق و اعراض از تدبیر خود صراط مستقیمست، بگذاشتن اختیار بصدق افتقار نقطه پرگار طریقتست، خویشتن را باو سپردن و دست اعتماد بضمان وى زدن مدار اسرار حقیقت است، دار و گیر و نواخت و سیاست و تاج و تاراج همه بدست اوست و بحکم اوست، یکى را در صدر عزت بنعت رفعت مىنشاند، یکى را در صف نعال در عین مذلت مىدارد، یکى را بر بساط لطف مىنشاند، یکى را در زیر سیاط قهر مىآورد، آدم خاکى را از خاک مذلت بر مىکشد و بحکم افضال بر هامه همت مىنهد، ابلیس مهجور را از عالم علوى در مىکشد و بر سر چهار سوى ارادت بىعلت از عقابین عقوبت مىآویزد، قومى را میگوید: «فاسْتبْشروا ببیْعکم» قومى را میگوید: «قلْ موتوا بغیْظکمْ». موسى عمران چون بطلب آتش مىشد شبانى بود با گلیم، چون باز آمد پیغامبرى بود کلیم، بلعام باعور که با آن کوه برمىشد ولیى بود بحکم صورت، چون باز آمد سگى بود بحکم صفت، او جل جلاله اسرار ربوبیت خود جایى آشکار کند که عنقاء عقول آنجا پر وهم نزند، ترازوى عدل درید اوست و حکم عدل اوست.
«و نضع الْموازین الْقسْط لیوْم الْقیامة» حکم کرد بر آن که خواست بآنچه خواست، حکمى بىمثل و قضایى بىجور که همه اعزه طریقت را از خوف این مقام زهرهها آب گشت، و جگرها خون شد و دلها بسوخت از نهیب این حکم که: «ان الرجل لیعمل بعمل اهل الجنة و هو عند الله من اهل النار، و ان الرجل لیعمل بعمل اهل النار و هو عند الله من اهل الجنة» سابقهاى رانده چنان که خود دانسته، عاقبتى نهاده چنان که خود خواسته: قوم طلبوه فخذلهم، و قوم هربوا منه فادرکهم، قومى شب و روز در ریاضت و مجاهدت گذاشته: و الطلب رد و الطریق سد، در گوش ایشان فرو خوانده.
قومى در بتکده معتکف گشته لات و هبل را مسجود خود کرده و نداء عزت پیاپى شده که انا لکم شئتم ام ابیتم و انتم لى شئتم ام ابیتم.
اى جوانمرد اگر مددى از غیب بنام تو فرستادهاند و نظرى از نظرهاى لطف بتو رسیده غازى آن رومى را چنان اسیر نبرد که آن نظر ترا برد، لکن مىدان که بهیچ علت فرو نیاید و در هیچ سبب نیاویزد، نظر عزت چون در آمد بیک لحظه از گبرى صاحب صدرى کند، و از راهزنى راهروى سازد «و نضع الْموازین الْقسْط لیوْم الْقیامة». بدان که آدمیان دو گروهند مومنانند و کافران، فرداى قیامت که عالمیان را حشر کنند چنان که رب العزه گفت: «و حشرْناهمْ فلمْ نغادرْ منْهمْ أحدا»
کافران را یکسر بدوزخ برند و اعمال ایشان در ترازو نهند که اعمال ایشان هباء منثور بود، و هباء منثور در تحت وزن نیاید، فذلک قوله: «فلا نقیم لهمْ یوْم الْقیامة وزْنا» اما مومنان، هم مطیعان را و هم عاصیان را در مقام ترازو بدارند قومى را حسنات بر سیئات افزون آید ایشان را ببهشت فرستند و قومى را سیئات بر حسنات افزون آید ایشان را بدوزخ فرستند چنان که گفت: «و الْوزْن یوْمئذ الْحق» الى قوله: «بآیاتنا یظْلمون»، و قومى را حسنات و سیئات در ترازو برابر آید ازیشان کس باشد که در دین برادرى دارد که در دنیا با یکدیگر صحبت و در دین موافقت داشتند رب العزة آن برادر را بر گمارد تا از حسنات خویش چیزى بوى بخشد چندان که کفه حسنات وى بر سیئات راجح شود و باین سبب الله تعالى او را ببهشت رساند و کس باشد که در دنیا در میانه شب وقتى بیدار بود و مصطفى را علیه الصلاة و السلام درود داده چنان که الله تعالى از وى دانست و دیگر هیچکس از وى آن حال ندانست و از آن خلوت وى خبر نداشت، رب العزه آن درود وى برداشت و در خزینه غیب بنهاد تا روز قیامت آن ساعت که او را حاجت بود از غیب آن صحیفه در آید و کفه حسنات بدان راجح آید، رب العزه گوید عبدى این امانت تو بود بنزدیک من بوقت حاجت با تو رسانیدم، فادخل الجنة سالما. و از ایشان کس باشد که نه آن برادر دارد که بوى طاعت بخشد، و نه او را ودیعت بنزدیک الله تعالى بود، او را در آن مقام سیاست و هیبت رستاخیز بدارند تا بیم و ترس و اندوه وى بغایت رسد آن بیم و ترس و اندوه کفاره لختى گناهان وى شود، آن کفه سیئات وى بآن کفاره سبک گردد و کفه حسنات راجح شود فرمان آید که در بهشت شو که کفه حسنات راجح گشت و بحکم ازلى و عنایت سرمدى کار تو سره شد زبان حال وى این ساعت این گوید، من چه دانستم که آرزو برید وصالست و زیرا بر جود نومیدى محالست، من چه دانستم که آن مهربان چنان بردبارست که که لطف و مهربانى او بگناهکار بىشمارست.